Sanat yazarı Meral Bostancı’nın hazırladığı “John Heartfield Kimdir?” adlı çalışmayı yayınlıyoruz.
Berlin Dada sanatçıları arasında yer alan John Heartfield (Helmut Herzfeld, 1891-1968), 20. yüzyılın sanat tarihinde özel bir yere sahiptir.
En tanınır olduğu alan fotoğrafla alakalı olsa da, kendisi bir fotoğrafçı değildir. Birinci Dünya Savaşı’na kadar, geleneksel çizgilerde kitap tasarımı eğitimi almış; Münih’te uygulamalı bir sanat okulu sonrasında ilk olarak bir baskı firmasında reklam tasarımcısı olarak işe başlamıştır.
1923 yılı öncesinde John Heartfield, Max Reinhardt’ın (1873-1943) Alman Tiyatrosu’nda (Deutsches Theather) ve Erwin Piscator’un (Erwin Friedrich Maximilian Piscator, 1893-1966) Proleter Tiyatrosu’nda kostüm tasarımcısı ve tiyatro set tasarımcısı olarak çalışmıştır.
I.B.Neumann Galerisi 1918 yılında, Alman Devrimi olarak da bilinen Alman İmparatorluğu’nun yıkılarak yerine Alman Cumhuriyeti’nin kurulmasından hemen sonra Dada etkinlikleri için kapılarını bir kaç kez açmıştır.
Ayrıca küçük bir radikal Berlin tiyatrosu olan Tribüne, birkaç sahnelemeyle John Heartfield’ın Erwin Piscator’a yardım ettiği ve George Grosz’un (Georg Gross, 1893-1959) şiirlerini okuduğu Dada toplanma yerleri olmuştur. Bu arada onlar, şimdi kayıp olan Sammy Avrupa’da ve Pierre Saint-Nazaire’de gibi Amerika karşıtı projeler için animasyonlu propaganda filmlerinde birlikte çalışmışlardır.
John Heartfield, kardeşi Wieland Herzfelde (Wieland Herzfeld, 1896-1988) ile birlikte öncelikle “Yeni Nesil” (New Jugend) adında bir aylık dergiyi devralmış, Else Lasker-Schüler (1869-1945), Johannes R. Becher (1891-1958), Theodor Daeubler (1876-1934), Franz Kafka (1883-1924) gibi şair ve yazarların yapıtlarını yayımlamaya başlamıştır. Sonrasında, George Grosz’un litograflarını yayımlamak amacıyla Malik Yayınevi’ni (Malik Verlag) kurmuşlardır.
John Heartfield, reklâmcılık üzerine aldığı eğitim sayesinde Berlin Dada Hareketi’nden önce kitap kapağı tasarımları üzerine çalışmış, fotoğraf parçalarının bir birine eklenmesi suretiyle oluşturulan fotomontaj sanatını kullanarak, Malik Yayınevi’nde sola hizmet eden politik yayınları tasarlamış ve daha çok erken tarihlerde ideolojik olarak yönünü belirlemiştir. J
ohn Heartfield’ın kullanmış olduğu teknikle, yani fotomontaj teknolojisiyle fotoğrafçılık sanatı yeni terimlerle tanışmış, yaygın medyada kullanılan araçlara savaş sonrası dönemde yeni boyutlar kazandırılmıştır. John Heartfield, basılı yayından, renkli dergilere ve resimli kitaplara kadar birçok alanda fotoğrafın yaygın kullanımına önayak olmuştur.
John Heartfield, kardeşi Wieland Herzfelde ve George Grosz, 1915 yılında Jean (Hans) Arp (1887-1966) ve Romen şair Tristan Tzara (1896-1963) gibi sanatçılarla Zürih’te başlayan ve New York’a, Paris’e, Hanover’e, Köln’e ve Barselona’ya yayılan Dada’nın Berlin kanadının kurulmasında kilit rol oynamışlardır. Malik Yayınevi olarak onlar, grubun 1920’de dağılmasından hemen önce olan Dada-Messe (Dada Fuarı) için hazırlanmış katalog dâhil, Berlin Dada grubuna ait önemli yayınları basmışlardır.
Öte yandan yazar Kurt Tucholsky (1890- 1935) ile birlikte 1929 yılında hicivsel kitap olan Deutschland, Deutschland über Alles’i (Almanya, Her Şeyin Üzerinde Büyük Almanya) yayına hazırlamışlardır. Bu yapıt, Almanya’nın o yıllarda içinde bulunduğu sosyo-kültürel ortamı belgelemesi nedeniyle tarihsel bir öneme sahiptir; Tucholsky metinleri yazmış, Heartfield ise yazılara bir dizi belgesel fotoğraf ve fotomontaj eklemiştir.
1920 Dada gösterisinin manifestosu, John Heartfield’ı “Montajcı dada” olarak tanımlar ve gerçekten de Heartfield sanatçı yerine montajcı olarak adlandırılmayı tercih etmiştir.
Bu gösterinin afişleri, sanatın ve dolayısıyla da sanatçıların ölümünü ilan ederken, mekanik olması yönünden fotoğraf reprodüksiyonunun iyi bir örneğini oluşturur ve Maschinenkunst ‘u (makine-sanat) yüceltir.
John Heartfield’ın çalışmaları, Erwin Piscator ve Bertolt Brecht (Eugen Berthold Friedrich Brecht, 1898-1956) gibi Alman sanatçılarının çağdaş nesneleri göstermeleri ve insan ihtiyaçlarını modern medya teknikleri ve toplu yaklaşımlarla sanatsal ifadeye doğru yönlendirilmelerinin ürünleridir.
John Heartfield fotoğrafta, ‘fakirin resmini’ kullanmış ve Resimli İşçi Gazetesi (Die Albeiter Illustrierte Zeitung/AIZ) adlı gazete ile resimlerini işçilere ulaştırmıştır. Çalışmaları elit kesimin beğenisi için hedeflenmemiştir; daha çok kitlelerin hayatlarının etkilenmesi hedeflenmiştir.
John Heartfield, bu yönüyle sanatçıya yeni bir rol biçmiştir. John Heartfield’ın yeteneği sayesinde fotomontaj, Weimar döneminin politik sanatının önemli bir unsuru haline gelmiştir. Ayrıca, John Willet’in (1917-2002) söylediği gibi; yapıtları Weimar kültürünün ‘yapıcı vizyonudur’.
Dada’dan sonraki yıllarda John Heartfield, kuruluşunun ilk günü (31 Aralık 1918) üyesi olduğu Alman Komünist Partisi (Kommunistische Partei Deutschlands/ KPD) ile daha da yakınlaşarak, hareketin öncü sanatçılarından biri haline gelmiştir.
John Heartfield’ın sonraki resimsel stratejileri Dada döneminde gelişmesinde etkili olduğu kopuk ve ayırıcı montaj estetiğini ısrarla reddetse de, kitlesel kültürün dilini kullanan Dadaist provokasyon taktiklerini izlemeye devam etmiştir.
Çalışmalarının tümünde Komünist Parti’ye bir sempati duymuştur. İlk fotomontajları, Weimar Cumhuriyeti’ne karşı yapılan fotomontajlardır. 1933 yılı sonrasında sanatını Nazizm’e ve Nazi propagandasının gözlemine adamıştır.
Öte yandan AIZ’in yayıncısı ve Komintern’in (The Communist International) uluslararası medya girişimcisi Willi Münzenberg’in (1889-1940), AIZ aracılığıyla John Heartfield’ın fotomontajları ile propaganda çalışmalarını Avrupa’ya dağıtmak için organizasyon zemini sağlamış olduğu ve bu durumun Fransa’da, Çekoslovakya’da, İspanya’da veya diğer yerlerdeki fotomontaj kullanımının etkisini öncelediği saptanmıştır.
Resim 4 John Heartfield’ın AIZ için düzenlemiş olduğu “Yeni İmparatorluktaki Eski Slogan: Kan ve Demir” (The Old Slogan in the ‘New’ Reich: Blood and Iron) adlı fotomontaj taslağı. 8 Mart 1934.
John Heartfield’ın özellikle AIZ için düzenlemiş olduğu kapak fotomontajları, bir kompozisyondan ziyade resimlerin ve metinlerin kaplanmış parçalarının güçlü bir kombinasyonudur.
John Heartfield’ın fotomontajları, Weimar Dönemi’nin politik sanatı hakkında en önde gelen örnekleri oluşturur. İçinde büyüdüğü Weimar Cumhuriyeti’ni şiddetle eleştirmiş olan sanatçının Almanya’da Nazi rejimi boyunca (1933-1945) çalışmaları yasaklanmış, siyasal otorite tarafından vatan haini olarak ilan edilmiştir.
1933’te Hitler diktatörlüğünden kaçarak Prag’a sığındığı dönemde AIZ için fotomontajlar üretmeye, 1938’de İngiltere’ye sürgüne gönderilene dek devam etmiştir.
1949 yılında ülkesi Almanya’ya geri döndüğünde, Almanların çoğunluğunun, diğer ülkelerden geri dönen Nazi karşıtı mültecileri ülkede istememeleri dolayısıyla zor günler geçirmiştir.
İkinci Dünya savaşı boyunca antifaşist bir sürgün olarak bulunduğu Londra’da olduğu gibi, sonrasında ülkesi Doğu Almanya’ya dönüşünde de bir yabancı gibi yaşamak zorunda bırakılmıştır.
Doğu Almanya’da kültürel bürokratlar John Heartfield’ı, çalışmalarının ‘formalist’ olduğu gerekçesi ile eleştirmişlerdir. Onlara göre yeni sanat pozitif olmalı, işçilerin hayatını temsil ederken yüceltici olmalı, içeriği ve formu itibarı ile 1920 ve 1930’ların Avangart kültürel deneyimciliğinden daha basit olmalıdır.
Talihin beklenmedik şekilde ters dönmesiyle John Heartfield’ın fotomontajları Doğu Alman işçi sınıfı için oldukça negatif ve ilgisiz olarak görülür; yapıtlarının koyulduğu sergiler ve yayınlar 1950’lerde ortaya çıkana kadar kimse ondan bahsetmez.
John Heartfield’ın sanatı ile ilgili çoğu yapıtları, sanatçının 1968 yılında vefatının ardından Doğu Berlin’de Sanat Akademisi’nde (ADK, Akedemie Der Künste) sergilenmektedir.
John Heartfield’ın çalışmaları, gelişimi 20. yüzyılın başlarında iki verimli fenomenin bir sentezi olan bohem Avangart ile öncü Marksist-Leninist kıtalarda oluşur ve tarihsel konsolidasyon dönemleri boyunca haftalık ve güçlü bir fenomen olarak kitle iletişiminde yer alır. Douglas Kahn’a (1951-) göre; 20. yüzyılın birkaç büyük siyasi sanatçısından biridir ve günümüze kadar kitle iletişiminde (film dışında) birinci ve en önemli sanatçıdır.
Meral Bostancı
Editörün Notu:
*Bu görüntüler, sanatçının torunu John J Heartfield’ın küratörlüğünü yaptığı John Heartfield Sergisi’nin (John Heartfield Exhibition) izni ile yayınlanmaktadır. John Heartfield Sergisi, sadece John Heartfield’ın hayatı ve çalışmalarıyla ilgili en kapsamlı web sitesi değil, ayrıca dürüstlük ve cesaretle sanat ve sanatçılar için güçlü bir politik sanat müzesidir.
(These images are courtesy of The John Heartfield Exhibition, curated by his grandson, John J Heartfield. The Heartfield Exhibition is the not simply the most comprehensive website regarding the life and work of John Heartfield. It is also a powerful political art museum for art & artists with integrity & courage)
